Breuklijnen in het Vlaamse nieuwslandschap

Vlaanderen vertoont nog steeds een gezond nieuwslandschap met een relatief hoog vertrouwen in nieuws, sterke en betrouwbare nieuwsmerken, en een beperkte maar groeiende bereidheid tot betalen voor online nieuws. Dat is in andere landen wel anders. Het nieuwslandschap in de VS is sterk gepolariseerd en kent met slechts 26% het laagste vertrouwen in nieuws van alle landen in de survey. Maar ook landen dichter bij huis, zoals Frankrijk (29%) en het Verenigd Koninkrijk (34%), kampen met een laag vertrouwen in nieuws in het algemeen. Bovendien stellen we vast dat hoewel het vertrouwen in nieuws in Nederland relatief hoog blijft (56%) ook daar het vertrouwen in nieuws dit jaar opnieuw een kleine knauw krijgt temidden van toenemend geweld tegen journalisten en de oprichting van een omroep die zich specifiek richt op rechtse stemmers.

Wanneer het regent in Amerika...

Hoewel het Vlaamse nieuwslandschap lang niet zo gefragmenteerd is als de Amerikaanse markt, zien we wel dat de kloof in nieuwsgebruik en -attitudes toeneemt, wat erop wijst dat Vlaanderen niet gevrijwaard is van diezelfde polariserende invloeden. Zo zien we dat wantrouwende nieuwsgebruikers zich terugplooien op een minder divers aanbod van nieuwsbronnen en vertrouwenskloven tussen inkomensniveaus en politieke oriëntaties openbreken. Daarnaast zien we dat rechts-georiënteerde nieuwsgebruikers in grotere getale het nieuws wantrouwen, en vindt een significant aantal onder hen dat nieuwsmedia maar al te vaak hun eigen politieke opvattingen laten primeren op wat het beste is voor de samenleving. Dat laatste hoeft misschien niet te verbazen gezien de niet aflatende stroom van aanvallen van (extreem-)rechtse politici op de nieuwsmedia.

Ondertussen verwachten meer jonge nieuwsgebruikers dat nieuwsmedia een standpunt innemen, bijvoorbeeld als het gaat om maatregelen tegen klimaatverandering. Ook het aantal nieuwsmijders neemt stelselmatig toe en een groep nieuwsgebruikers haakt structureel af. Dit alles geeft nieuwsmedia en journalisten in Vlaanderen heel wat om over na te denken. De positieve kant van de medaille is dat we de regen in Amerika zien vallen, en alvast onze voorzorgen kunnen nemen voor we ook hier in het oog van de storm terechtkomen.

Welke die voorzorgsmaatregelen dan exact zijn, dat verdient een grondig debat. Maar wat al zeker zal helpen is om voeling te krijgen met de grieven van verschillende mensen. Toch zal ook dit weer grondig gebalanceerd moeten worden met journalistieke principes. Hoe kan je immers een duidelijker standpunt innemen, en toch onpartijdig blijven? Misschien door duidelijk te maken waar je wel voor staat (vb. de klimaatcrisis die geniet van een grote wetenschappelijke consensus) en waar je verschillende maatschappelijke visies weergeeft (vb. tussen twee verschillende politieke visies omtrent hoe dat probleem dient worden aangepakt).  

De verantwoordelijkheid van sterke nieuwsmerken

Positief is dan weer dat uit de data blijkt dat het Vlaamse nieuwslandschap nog steeds bestaat uit sterke, herkenbare en grotendeels vertrouwde nieuwsmerken. Het feit dat Vlaamse nieuwsgebruikers meer aandacht hebben voor nieuwsmerken dan voor journalisten bij het zoeken naar online nieuws toont immers aan dat sterke merken er nog steeds toe doen. Anderzijds weet meer dan een derde van de Vlamingen niet of ze op merken of op journalisten letten, wat aangeeft hoe moeilijk het voor sommigen kan zijn om de bron van een item te achterhalen bij het raadplegen van nieuws online.

De hoeveelheid tijd die wordt besteed aan nieuws zal waarschijnlijk verder afnemen onder de druk van de vele diensten die om onze aandacht concurreren. Nieuwsmerken kunnen nog steeds fungeren als bakens die nieuwsgebruikers begeleiden bij het surfen op de digitale nieuwsgolven, maar ook als buffer voor de dip in het vertrouwen. We mogen niet onderschatten in welke mate nieuwsgebruikers, om de term van Michael Schudson te gebruiken, 'monitorende burgers' (monitorial citizens) zijn, en wat dit betekent voor nieuwsmerken.

Nieuwsgebruikers volgen doorgaans vanop afstand wat er in de wereld gebeurt. Maar wanneer ze persoonlijk geraakt worden door gebeurtenissen, gaan ze actief op zoek naar relevante, meer diepgaande informatie. Wanneer dit gebeurt, zoals de pandemie heeft laten zien, wenden burgers zich tot sterke nieuwsmerken. Maar vele burgers beschouwen dit als een basisrecht en beseffen niet altijd dat er een grens is aan wat je van nieuwsmedia kunt verwachten op een moment van crisis als je ze niet ook steunt in minder prangende tijden.

Voorlopig hebben een sterke publieke omroep en financieel gezonde nieuwsmedia dat basisrecht kunnen garanderen. Toch doen mediaonderzoekers, beleidsmakers en nieuwsmedia er goed aan om burgers er op te wijzen dat dit basisrecht onder druk staat, en niet enkel door dalende advertentie-inkomsten (ten voordele van de Facebooks van deze wereld), maar ook door sommige politici die steeds vaker en steeds feller de waarde van een sterk nieuwslandschap voor een democratische samenleving in vraag stellen.